قاصدک تنها ...

 تربيت

تربيت يعني «فراهم كردن زمينه هاي مساعد و رفع موانع براي به فعليت رسيدن و شكوفا شدن استعدادهاي انسان در جهت مطلوب».
تربيت يك جريان پوچ و بي معنا نيست ، بلكه جرياني است پيش رونده و رشد يابنده كه در قالب شكوفايي استعدادهاي نهفته شكل مي گيرد و اين استعدادها همان خزاين و معادن گران بهايي است كه خداوند در فطرت انسان به وديعه نهاده است .
لذا تمامي استعدادها و ذخاير تربيت در درون خود متربي ، به طور بالقوه نهاده شده است و نقش مربيان و والدين در تحقق اين ذخاير ، تنها و تنها زمينه سازي و فراهم كردن امكانات مناسب است و بس .
حضرت علي (ع) فرموده است :
دل نوجوان مانند زمين آماده اي است كه از هر سبزه و گياه خالي باشد ،‌هر بذري كه در آن افشانده شود مي پذيرد و در آغوش خود به خوبي مي پرورد .
ويژگي هاي دوره ي نوجواني
برخي از صاحب نظران دوره ي نوجواني را ، مرحله ي طوفان و تلاطم نام نهاده اند چرا كه همه ي وجود نوجوان دستخوش جريانات سهمگين تحول و تغييرات دوره ي نوجواني را مي توان دوره ي برزخي بين كودكي و جواني دانست ،‌زيرا دوره ي كودكي همراه با آرامش و سكوني است ، ولي دوره ي نوجواني دوره ي آشوب و جنجال و تحول و دگرگوني است ، به قول برخي نوجوان نه آن كودك آرام است و نه آن بزرگ سال جا افتاده ، لذا رفتار و كردار نوجوان با كودك و بزرگ سال فرق مي كند . به برخي از ويژگي هاي دوره ي نوجواني به نظر تعدادي از دانشمندان تربيت اشاره مي كنيم :
1. نوجوان بينش بيداري خاصي پيدا كرده است كه از درك و بينش دوره ي كودكي او فراتر است .
2. نوجوان در اين دوره توان و قدرتي در خود احساس مي كند در حدي كه مي خواهد خود را به ديگران بشناساند .
3. نوجوان احساس مي كند فرد مستقلي شده است و ديگر حاضر نيست همانند دوره كودكي به او امر و نهي شود .
4. روابط نوجوان با والدين خود به تدريج دگرگون مي شود . ديگر مانند گذشته با آنان ارتباط بر قرار نمي كند .
5. نوجوان در اين دوره نياز شديدي به انتخاب دوست دارد فردي را انتخاب و رازهاي خود را با او در ميان مي گذارد .
6. يكي ديگر از خصوصيات نوجوان اين است كه ثبات و دوام در او ديده نمي شود و به طور كلي در رفتار و كردارش ثبات به چشم نمي خورد .

عوامل موثر در تربيت دانش آموزان دوره متوسطه

1. بها دادن به دانش آموزان
2. ايجاد آرامش و امنيت در خانواده و درسه و جامعه
3. توجه به نيازهاي اساسي آن ها
4. شناخت نيازهاي آن ها و كمك به ارضاي نيازها از طريق صحيح
از مهم ترين نيازها مي توان به نياز به :
مهرباني و محبت ، امنيت و آسايش خاطر ، احساس تعلق ، قابليت و احترام ، استقلال ، قدرداني ، احساس رشد ، كمال ، خودشكوفايي ، داشتن هدفي مشخص در زندگي ، مذهب و فلسفه ي حيات اشاره نمود .

خانواده و تربيت

حضرت علي (ع) مي فرمايد : بزرگ ترين سرمايه فرزند نيكوست .
خانواده كوچك ترين واحد اجتماعي است كه در فرم سنتي خود از پدر ، مادر و فرزندان تشكيل يافته است . اين سه با هم روابط بسيار به هم تنيده و پيچيده اي دارند و ايجاد مشكل در يكي از افراد ، اختلال و بي نظمي در روابط خانوادگي پديد مي آورد :
والدين در درجه اول عهده دار مسئوليت سنگين تربيت نوجوان هستند . پدر همانند باغباني است كه نهال را در باغ كاشته است . لذا آبياري و مراقبت هاي لازم از نهال بر عهده باغبان است . فرزند ثمره وجود هر پدر است . او وظيفه دارد با تمام وجود از پاره ي تن خود مراقبت و مواظبت نمايد تا فرزندش رشد و تعالي يابد .
امام زين العابدين (ع) رابطه ي پدر و فرزند را همانند رابطه ي اصل و فرع تلقي مي كند .
بديهي است كه فرزند به هر ميزان رشد و كمال به دست آورد نتايج آن عايد پدر و مادر خواهد شد و به عنوان باقيات الصالحات براي آنان خواهد بود و اگر در تعليم و تربيت او وظايف را به خوبي انجام نداده باشند هر نوع آلودگي و فسادي كه عايد فرزند گردد ، هرگز نمي توان دامان پدر و مادر را از آن جدا دانست . لذا خداوند متعال مسئوليت تربيتي فرزندان را به عهده ي پدر و مادر قرار داده است . البته بايد توجه داشت كه تربيت كردن فن و هنر مي خواهد و بر عهده ي والدين است كه با هنر تربيت آشنا شوند .

راهكارهايي جهت برخورد اوليا با نوجوانان

1. به صحبت هايش گوش داده و سخن او را قطع نكنيد .
2. دوستانش را مورد تمسخر قرار ندهيد و در مورد آن ها عيب جويي نكنيد .
خطرات فرا راه نوجوان در دوره ي نوجواني
1. فرار از خانه و مدرسه
2. خطر دست كجي و دزدي
3. سقوط در باندهاي فساد و تباهي اخلاقي
4. خطر آلودگي به دستكاري و خود ارضايي
5. خطر تلوّن فكري و عقيدتي
6. خطر بي رغبتي به تحصيل و درس خواندن
عدم توجه به موارد فوق توسط والدين باعث مي شود كه فرزندشان در لجن زار فساد و تباهي غوطه ور گردد. ولي با مواظبت و مراقبت لازم و درك شناخت در حيات تازه ي نوجوان ، مي توان او را فساد و تباهي رهانيد و انساني والا و شايسته تحويل اجتماع داد .

انتظارات نوجوانان از والدين خود

پدر عزيزم ، مادر مهربانم
- دركم كنيد نه تركم ، به جاي توبيخ تشويقم كنيد و به جاي تنبيه ترغيب ، براي من الگو و اسوه اي از خوبي ها و پاكي ها باشيد نه نمونه اي از بدي ها و ناپاكي ها ، در ميان جمع ضعف هايم و لغزش هايم را به رخم نكشيد و مرا درذ مقابل چشمان خيره ي ناظران ، شرمسار و خجل مسازيد چرا كه اين كار شما ، نتيجه و عاقبتي جز كينه و نفرت نخواهد داشت . از شما مي خواهم همواره مرا در امور زندگي ام راهنمايي كنيد ، پند و اندرزم دهيد . با من مانند بيگانه و غريبه رفتار نكنيد ، من فرزند شما هستم و حق بزرگي بر گردن شما دارم كه آن ، تربيت صحيح ، منطقي ، اسلامي و انساني است ، اين امرمرا به شايستگي ادا كنيد .
- در برخورد با او صبور و خوش خلق باشيد .
- در حل شدن دشواري ها او را اميد وار كنيد چون او اميد مي خواهد .
- دوستانه از او در برخي امور كمك بخواهيد .
- هنگام مهماني ، وقت نصيحت نوجوان نيست .
- براي سخن گفتن با او وقت مناسب را پيدا كنيد .
نكات لازم جهت ايجاد رابطه ي مبتني بر مساوات ميان پدران و مادران و نوجوانان
الف) احترام متقابل : با نوجوان خود با احترام حرف بزنيد ، او را مودبانه صدا بزنيد ، نام او را مسخره نكنيد ، لقب هاي مسخره و منفي به او ندهيد ، موقع عصباني شدن مراقب شيوه ي صدا زدن خود باشيد . از او بخواهيد تا شما را محترمانه صدا بزند ، هنگام ناراحتي از او احساس خود را به او بگويد ،‌فرق بين شوخي و تمسخر را به او ياد داده و اجازه ندهيد شما را مسخره كند .
ب) اعتماد متقابل : حرف او را بپذيريد ، به سخنان او گوش دهيد . (بدون شك و ترديد) ، به او نشان دهيد تحمل تحمل خطاهاي او را داريد ، از او بخواهيد به شما اعتماد كند ، راز دار باشيد تا اين اعتماد ريشه يابد ، در دشواري ها بي درنگ از او حمايت عاطفي كنيد .
ج) توجه و علاقه ي دو جانبه : به او علاقه نشان دهيد ، تلاش كنيد كه دريابيد اين علاقه را چگونه مي پذيرد ، ارزش هاي درون خانواده را محترم بشماريد تا او هم محترم بشمارد ، به او دروغ نگوييد .
د) همدلي و درك متقابل يكديگر : تلاش كنيد كه نوجوان خود را درك كنيد ، تلاش كنيد او را به جاي خود بگذاريد ، تلاش كنيد او را حس كنيد ، به خواسته هايش بي احترامي نكنيد ، اگر با او موافق نيستيد ، تظاهر به موافقت نكنيد .
ﻫ) ميل به گوش دادن به حرف هاي همديگر : به ديدگاه هاي فرزندتان توجه كنيد ، هنگام گوش دادن به صحبت ها ي نوجوان به ائ نشان دهيد كه به طور كامل متوجه او هستيد ، تلاش كنيد نكات مثبت صحبت هاي او را دريابيد . مهم ترين الگو براي درست نمودن رفتار و تربيت فرزندان ، رفتار پدر و مادر است .

مربيان و تربيت

نقش دبير در دوره ي متوسطه بسيار مهم است چرا كه بسياري از دانش آموختگان ، روزهايي از زندگي دانش آموزي خود ، آرزو داشتند كه مانند آموزگار خود شوند و كار او را پيشه سازند و يا دست كم رفتارهايي از او تقليد كرده و يا با مربي خود همانند سازي نمايند. لذا مي توان گفت نقش دبير در مدرسه و كلاس فقط آموزش مطالب كلاسيك رياضي ، املا ، فيزيك ، شيمي نبوده و در همه ي رفتارها و پيدايش ويژگي هاي مثبت و منفي دانش آموز خود اثر دارد . دبيران مي توانند تحمل ، همكاري ، مهرورزي ، برخورد دوستانه ، مراقبت از خود ، بهداشت فردي ، بهداشت گروهي ، برنامه ريزي هاي مثبت فردي و اجتماعي را به دانش آموزان آموخته و يا به صورتي مستقيم يا غير مستقيم موجب رقابت هاي نا سالم و ايجاد تحقير يا خود كم بيني در دانش آموزان شوند . و اوليا نيز با توجه به اين كه فرزندشان ساعات زيادي را به طور فيزيكي در كنار مربي خود بوده و ساعات زيادي هم در منزل به حرف هاي او مي انديشد مي توانند با ايجاد رابطه اي معقول و منطقي با اولياي مدرسه در برخي از امور از آن ها ياري طلبيده و در پيشبرد اهداف تربيتي خود مانند بهداشت فردي ، برنامه ريزي درسي ، نظم ، تربيت از آن ها ياري بخواهند .

وظايف اولياي مدارس در تربيت نوجوان

يكي از فاكتور هاي اصلي تربيت صحيح در مدارس دوره ي متوسطه توجه به بهداشت رواني دانش آموزان است . چرا كه مدارس از نظر بهداشت رواني دو وظيفه ي اصولي را دارا مي باشند :
الف) برنامه ي آموزشي آن ها به نحو مثبتي برنامه ريزي شود كه با روش هاي (اجرايي) انضباطي باعث ناراحتي هاي عصبي و رواني را فراهم نياورد .
ب) شناخت دانش آموزان داراي مشكل يا اختلالات رفتاري و سعي در برطرف كردن نمودن آن ها .
براي رسيدن به هدف اول شناخت كافي از نوجوانان و ويژگي هاي آنان از اهميت ويژه اي برخوردار است و توجه به اصولي همچون : احترام به شخصيت ، شناخت محدوديت ها ، بررسي علل رفتار ، احتاجات دانش آموزان و … بسيار مهم مي باشد . (شاملو ، 1374)
اولين مدرسه و خصوصاً مديران به عنوان هدايت گران اصلي سيستم آموزش و پرورش كشور نقش به سزايي در روند تربيت دانش آموزان دوره ي متوسطه ايفا مي نمايند .
مدير مطلع ، با روحيه و آسنا با تحولات روز افزون جامعه و … به راحتي كادر مدرسه و دانش آموزان را به سمت تعالي ، پيشرفت ، معنويات و اخلاقيات پيش خواهد برد و بر عكس مدير تهي از موارد مطرح شده موجبات نا آرامي رواني تمام زير مجموعه ي خود و خصوصاً دانش آموزان را فراهم مي آورد .

لذا انتخاب مديران مدارس براساس دارا بودن شرايط مطرح شده از اهميت به سزايي در تربيت دانش آموزان برخوردار است كه بايد مورد توجه قرار گيرد .

پرهيز از افراط و تفريط
شما در امر تربيت و تعليم فرزندتان چگونه عمل مى‌کنيد؟ آيا گاهى بسيار سخت‌گير و گاهى بسيار سهل‌گير هستيد؟ نوجوان در اين دوره گاهى مى‌خواهد بطور افراطى خود را با محيط سازگار کند و گاهى در انديشهٔ اين است که بطور تفريطى محيط را با خود سازگار نمايد. نوجوان گاهى گوشه‌گير مى‌شود و کّنج عزلت انتخاب مى‌کند و گاهى به رفاقت و دوستى با ديگر نوجوانان رو مى‌آورد و دوستى آنها به شيفتگى و وابستگى تبديل مى‌شود. سؤال عمده اين است که آيا شما هم در مقام پدر و مادر به دامن افراط و تفريط مى‌افتيد؟ يا اينکه تلاش مى‌کنيد نوجوان را به سوى اعتدال هدايت کنيد؟

برخى از افراد توصيهٔ با فرزندان خود دوست شويد را به درستى نفهميده‌اند و دچار سوء تعبير شده‌اند. آنها فکر مى‌کنند براى دوست و نزديک شدن با نوجوان بايد با او هم‌صدا و هم‌رنگ شوند و هر چه او خواست، آنها هم بخواهند و بدون قيد و شرط با همهٔ خواست‌هاى وى موافقت کنند. در حالى که اين شيوهٔ دوست شدن درست نيست و بايد نوجوان را با اصول، ارزش‌ها، هنجارها، قواعد و واقعيت‌ها آشنا کرد و دست او را گرفت و به سوى حقايق هدايت نمود.

سعى کنيد با نوجوان بر اساس اصل اعتدال رفتار نماييد. ضمن آنکه به رعايت مقررات و انضباط تأکيد مى‌کنيد و از فرزندتان مى‌خواهيد در عمل به آنها پاى‌بند باشد، در صورت نياز از اجراى مستبدانهٔ آنها صرف نظر و اغماض کنيد و دامن اعتدال را از دست ندهيد. گاهى اوقات نوجوان در مقابل انضباط شديد مقاومت مى‌کند و تمايل به سرپيچى و نافرمانى از خود نشان مى‌دهد. در اين شرايط بايد از خود نرمش نشان دهيد، به ريشه‌يابى اين گونه رفتارها بپردازيد و با اغماض و سعهٔ صدر با او ببرخورد کنيد.

پرهيز از مقايسه کردن
تفاوت‌هاى موجود در انسان بيانگر اين نکته است که پدر و مادر بايد با فرزندان خود مطابق روحيه، علايق و ويژگى‌هاى او رفتار کنند و هرگز توانايى‌ها و ناتوانى‌هاى کودکى را با کودک ديگر يا نوجوانى را با نوجوان ديگر مقايسه نکنند. زيرا مجموعهٔ عواملى که از بدو انعقاد نطفه تا زمان حيات فرد در فرايند رشد و تحوّل او در ابعاد گوناگون دخالت داشته يا دارند، متفاوت است. متأسفانه اکثر پدران و مادران، فرزندان نوجوان خود را با يکديگر، با دوستان و خويشاوندان مقايسه مى‌کنند و بدين ترتيب مى‌خواهند آنها را به فعاليّت بيشتر تحريک کنند. در حالى که اين روش درست نيست و نتيجه معکوس حاصل مى‌شود و بايد از مقايسهٔ فرزندان يا فرزندان خود اجتناب کنيد. نوجوان غرور خاصى دارد و نزد برادر يا خواهر و يا همسالان خود داراى آبرو و احترام ويژه‌اى است. لذا هنگامى که او را با کس ديگرى مقايسه مى‌کنيد ( به طور معمول مقايسه بر اساس ناتوانى‌ها و ضعف‌ها صورت مى‌گيرد)، در واقع اصل تفاوت‌هاى فردى را ناديده مى‌گيريد، غرور او را مى‌شکنيد و توانايى‌هاى او را مورد غفلت قرار مى‌دهيد. اغلب اوقات هدف از مقايسه کردن، طرح ناتوانى‌هاى فرد و تحقير و سرزنش کردن اوست.

پرهيز از تحميل کردن
گاهى پدران و مادران، پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها به زمان و عصر خود اشاره مى‌کنند و بى‌توجه به مقتضيات زمان و مکان تأکيد مى‌کنند که ما وقتى به سن شما بوديم، اين گونه رفتار مى‌کرديم، اين گونه لباس مى‌پوشيديم، اين گونه زندگى مى‌کرديم و نظاير آن و از فرزندان و يا نوه‌هاى خود انتظار دارند آنها هم همان‌ گونه رفتار کنند، همان گونه لباس بپوشند و همان طور زندگى کنند. در چنين شرايطى اين سؤال مطرح مى‌شود که آيا اين شيوهٔ برخورد، به برقرارى رابطهٔ انسانى و سالم منتهى مى‌شود؟ يا اينکه بين پدران و مادران و نسل جوان فاصله ايجاد مى‌کند؟

متأسفانه گاهى اوقات پدران و مادران نظرها، رغبت‌ها و علايق خود را به فرزندان تحميل مى‌کنند و حتى بدون توجه به سن و موقعيت آنان، رنگ و مدل لباس براى آنها انتخاب مى‌نمايند. در چنين موقعيتي، بروز رفتارهايى از قبيل لجبازي، مقاومت منفى و سرکشى قابل پيش‌بينى است.

                          توجه به نيازهاى همه جانبه 

سلامت روانى و جسمانى نوجوان در سايهٔ توجه به نيازهاى همه جانبهٔ او تأمين مى‌شود. خانواده‌اى که به تأمين نيازهاى همه جانبهٔ اعضاى خود مى‌انديشد، رشد همه جانبهٔ آنان را موجب مى‌شود و افراد رشيد ( رشد يافته از تمام جنبه‌ها) به جامعه عرضه مى‌کند. پدر و مادر موظف هستند همان قدر که به نيازهاى جسمانى فرزندشان اهميت مى‌دهند ( مانند غذا و لباس )، به نيازهاى روانى آنها نيز توجه کنند. عدم توجه به نيازهاى روانى فرزندان، موجب عدم تعاول روانى مى‌گردد و در نتيجه احتمال بروز اختلال‌هاى روانى و عاطفى وجود خواهد داشت.

نوجوان بطور معمول نيازش را بطور مستقيم ابراز نمى‌کند. شما بايد از رفتار او به نيازهايش پى ببريد. براى مثال نوجوان گاهى خواهر يا برادر کوچک‌تر را اذيت مى‌کند، وقتش را به بطالت مى‌گذراند و رفتارهايى براى جلب توجه از خود نشان مى‌دهد. در اين شرايط با دقت به حرف‌هايش گوش بدهيد و با نگاه با او ارتباط برقرار کنيد. در اين باره بايد تأکيد کرد که اجازه دهيد نوجوان با شما درددل کند و حرف بزند.

يکى از نيازهاى روانى هر انسان، نياز به محبت است. پدر و مادر آگاه، از مهر ورزيدن، دريغ نمى‌کنند و به اهميت محبت به عنوان غذاى روحى توجه دارند. آنها مى‌دانند که اگر نيازهاى روانى نوجوان برآورده نشود، تعادل روانى او مختل مى‌گردد و چون انسان موجودى محبت جو است براى ارضاى اين نياز به شخص يا مکان ديگرى پناه مى‌برد. نوجوان بايد احساس کند که پدر و مادرش او را دوست دارند. ابراز محبت با بيان کلماتى ساده امّا به گرمي، مانند پسرم يا دخترم دوستت دارم. من وجود تو را دوست دارم، تو پسر يا دختر خوبى هستي صورت مى‌گيرد. البته ممکن است نوجوان در مقابله اين گونه رفتارها واکنشى تمسخر‌آميز از خود نشان دهد، ولى اطمينان داشته باشيد که نوجوان به ابراز محبت از طرف والدين نياز دارد و از آن لذّت مى‌برد. 

مشورت کردن و تصميم‌گيرى
بسيارى از مشکلات خانواده‌هايى که فرزند نوجوان دارند، نتيجهٔ عدم مشورت با آنهاست. برخى از پدران و مادران در تصميم‌‌گيرى‌هاى خانوادگى يا در امور مربوط به تحصيل، شغل و ازدواج فرزندانشان با وى مشورت نمى‌کنند و به قول معروف او را به حساب نمى‌آورند. در حالى که مشارکت دادن نوجوان در اين گونه امور موجب ميظشود احساس مسؤوليت و توانايى خود تصميم‌گيرى در او ايجاد گردد. اکنون زمان آن رسيده است که با نوجوان به عنوان فردى بزرگسال رابطه برقرار کنيد، با او مشورت کنيد، در انجام امور از او نظرخواهى نماييد و برخى از مسائل خانوادگى را با وى در ميان بگذاريد ( مانند زمان تماشاى تلويزيون، ميهمانى رفتن، مسافرت رفتن، تعميرخانه و نظاير آن).

به فرزند نوجوان خود اعتماد کنيد و پس از دادن آگاهى‌هاى لازم، به او اجازه دهيد که به تدريج در امور گوناگون تصميم بگيرد و تصميم‌گيرى در امور زندگي، تحصيلى و شغلى را تمرين کند. لازمهٔ اين کار قرار دادن نوجوان در فرايند تصميم‌گيرى‌هاى خانواده است. نوجوان را نبايد در محيط بسته و قرنطينه‌اى قرار داد. به نوجوان کمک کنيد هنگام تصميم‌گيرى‌ راه‌هاى گوناگون را بررسى کند و پيامد‌هاى مثبت و منفى هر کدام را پيش‌بينى و ارزيابى نمايد. موقعيت‌هايى ايجاد کنيد تا فرزند شما با مشکل روبرو شود و ملزم به تصميم‌گيرى گردد. در اين شرايط او را بطور غير مستقيم همراهى کنيد و راه‌هاى متفاوت را نشان دهيد، امّا اجازه دهيد که او خود تصميم بگيرد و به حل مشکلش بپردازد. نکتهٔ ظريف اين است که هيچ‌گاه براى نوجوان تصميم نگيريد، بلکه با نوجوان تصميم بگيريد و تا جايى که مقدور است به او کمک کنيد تا او خود تصميم بگيرد. براى مثال نوجوان بايد قادر شود با افراد گوناگون برخورد کند، امّا بهترين آنها را براى دوستى برگزيند.

مسؤوليت دادن به نوجوان
نوجوان را به داشتن و پذيرفت مسؤوليت تشويق کنيد. هنگامى که فرزند شما خود را در مورد کارها و رفتارهايش مسؤول مى‌داند، او را تحسين کنيد و از او قدردانى نماييد. در مقابل، زمانى که اعمال غير مسؤولانه از او سر مى‌زند و به وظايفش عمل نمى‌کند، در يک فضاى محرمانه و صميمانه با او صحبت کنيد و با دعوت کردن وى به انديشيدن، او را نسبت به پيامدها و نتايج اعمالش آگاه نماييد. به نوجوان گوشزد کنيد که هر کس در مقابل آنچه انجام مى‌دهد، مسؤول و پاسخگو است.

پدر و مادر مسؤول هستند کودکِ ديروز، نوجوان امروز و جوان فردا را براى ورود به دنياى بزرگتر‌ها آماده کنن. نوجوان شما، روزى شما را ترک مى‌کند و به دنياى مستقل خود قدم مى‌گذارد، چقدر او را با واقعيت‌ها آشنا کرده‌ايد؟ چقدر او را مسؤوليت‌پذير تربيت کرده‌ايد؟ چقدر او را با مسؤوليت‌هايش آشنا کرده‌ايد؟

چنانچه نوجوان شما مهارتى را آموخته است، از او بخواهيد به مناسبت‌هاى گوناگون آن را نشان دهد.

محبت
شما به فرزند نوجوانتان چگون نشان مى‌دهيد که او را دوست داريد؟ زيرا اساس يک رابطهٔ سالم و درست ميان شما و فرزندتان، محبت کردن، دوست داشتن و مبادلهٔ مهر و عطوفت است. يک نگاه محبت‌‌آميز يا يک نوازش مهربانانه معجزه مى‌کند و رفتار نوجوان را به سوى خلاقيت و خير و نيکى تغيير جهت مى‌دهد. بى شک توجه کردن و محبت کردن يک نياز روانى و يک تقويت کنندهٔ مثبت است. امّا بايد آگاه باشيد که کجا، کِي، به چه ميزان و چگونه از اين تقويت کننده استفاده مى‌کنيد. بديهى است روش و ميزان محبت کردن مانند استفاده از دارو براى درمان بيمارى‌هاى جسماني، بايد با سن و ديگر ويژگى‌هاى فرد تناسب داشته باشد. همان طور که نمى‌توان براى همهٔ افراد يک نسخهٔ واحد پچيد، به همهٔ افراد نيز نمى‌توان به يک ميزان و به يک طريق واحد محبت کرد.

بدون شک اگر کودک و يا نوجوان در دوران رشد به قدر کافى دوست داشته شود، ياد مى‌گيرد که خود و ديگران را دوست بدارد. محبت کردن بايد بدون قيد و شرط باشد تا موجب رشد کودک شود و در درون او امنيت روانى ايجاد کند. به نوجوان اطمينان بدهيد که وجود او را با تمام ويژگى‌هايش دوست داريد، چه نمرهٔ بيست بياورد، چه نياورد، چ ديپلم بگيرد، چه نگيرد. البته شايان ذکر است که مانند هر امر ديگرى نبايد در محبت ورزيدن به دامن افراط و تفريط افتاد و يا محبت کردن و دوست داشتن فرزند به معناى تسليم شدن به خواست‌هاى غير منطقى نوجوان تعبير شود و در نتيجه موجب فرزند سالارى گردد.

قاطع و جدى بودن
در کنار تمام اصول برقرارى رابطهٔ انسانى با کودک و نوجوان، اصل قاطع و جدى بودن مطرح مى‌شود. متأسفانه برخى از والدين با فرزندانشان يا بسيار خشک، رسمى و قاطع هستند و يا بسيار مهربان و نرم. در حالى که معدودى از والدين به موقع مهربان و به موقع قاطع هستند. هرگز قاطع بودن و جدى بودن را با عصبانيت، خشونت و سخت‌گيرى يکى ندانيد. قاطع و جدى بودن شما به رفتار و شيوهٔ برخورد شما و اصول گرايى در امر تعليم و تربيت و رعايت هنجارها و ارزش‌ها در زندگى فردى و خانوادگى مربوط مى‌شود. بديهى‌ است که خشونت و عصبانيت، شما را از هدف‌هايتان دور مى‌سازد. آهنگِ صدا و حالتِ چهرهٔ شما نشان دهندهٔ تمايل و تأکيد شما بر قاطع بودن و در عين حال دلسوزى و مهربان بودن است و همزمان، پى‌گيرى شما با عمل و رفتار مناسب، جدى بودن شما را نشان مى‌دهد

صداقت
مهم‌ترين اصلى که به برقرارى رابطهٔ انسانى ميان شما و فرزند يا فرزندانتان کمک مى‌کند، اصل صداقت يا صادق بودن در گفتار و رفتار است. فرزندان به سهولت به ميزان صداقت شما با آنها پى مى‌برند و ميزان اعتماد خود را به شما، بر جسب آن نتظيم مى‌کنند. نوجوانان به خوبى متوجه رفتارهاى صادقانه و يا رفتارهاى رياکارانهٔ بزرگترها هستند و با کمال خلوص در جاى خودش به آنها تذکر مى‌دهند. شايان ذکر است که اعمال ما، چه بخواهيم و چه نخواهيم، زيرا نظر فرزندان ماست و توسط آنان مورد ارزيابى قرار مى‌گيرد. جوهرهٔ جلب اعتماد، صادق بودن و صداقت داشتن است. رعايت اين اصل مايهٔ استحکام روابط افراد با يکديگر مى‌شود. هرگز به نوجوان وعده يا قولى ندهيد که نتوانيد به آن عمل کنيد. زيرا حافظهٔ او در اين ارتباط بسيار قوى عمل مى‌کند و در صورت عدم وفاى به عهد يا قول خود، اين موضوع را با شما در ميان مى‌گذارد و آن را به نوعى به عنوان عدم صداقت شما تعبير مى‌کند.

حفظ عزت ‌نفس نوجوان
يکى از مؤثرترين روش‌هاى برقرارى رابطهٔ انسانى با نوجوان، حفظ و تأمين عزت ‌نفس نوجوان است. تحقيقات نشان داده‌اند نوجوانى که از عزت نفس يا حرمتِ خود بالايى برخوردار است، بهتر مى‌تواند زندگى کند، با ديگران رابطه برقرار کند، به پيشرفت تحصيلى نايل گردد و فردى خلاق و پويا باشد. نوجوانى که عزت نفسش حفظ شده است، در رويارويى با مسائل و مشکلات از استوارى و مقاومت بالايى برخوردار است و آسيب پذيرى او کمتر است. عزت نفس عبارت است از احساس ارزشمند بودن. مجموعهٔ احساسات، عواطف، نگرش‌ها و تجربيات فرد در طول زندگى او، موجب مى‌شوند که فرد احساس خود ارزشمندى کند، نسبت به خود، ارزيابى مثبت داشته باشد و احساس لياقت و کفايت کند. همهٔ نوجوانان، صرف نظر از سن، جنسيت و زمينهٔ فرهنگي، به حفظ عزت نفس نياز دارند.

لازمهٔ خلاقيت، پويايي، پيشرفت و حرکت، ارضاى عزت نفس نوجوان است. والدينى که به فرزند نوجوان خود روحيه و اميد مى‌دهند، توانايى‌هاى او را تحسين و تمجيد مى‌کنند، اين نياز را به خوبى در او ارضاء مى‌کنند و موجب مى‌شوند که اعتماد به نفس فرزند آنها تأمين شود و فرزند يا فرزندانشان با اطمينان مسير پر نشيب و فراز زندگى را طى کنند و با روحيه‌اى مقاوم با مسائل و مشکلات و مسؤوليت‌ها مواجه شوند.

در اين اصل دو تصوير متفاوت از ويژگى‌هاى نوجوانى که از عزت نفس بالايى برخوردار است در مقايسه با ويژگى‌هاى نوجوانى که از عزت نفس پايينى بهرەمند است، ارائه مى‌شود.

الف: نوجوانى که عزت نفس بالايى برخوردار است.

- مستقل عمل مى‌کند ( در مورد استفاده از وقت، پول و لباس ).

- احساس مسؤوليت مى‌کند و خود تصميم مى‌گيرد.

- به ديگران در صورت لزوم کمک مى‌کند.

- به پيشرفت‌هايش افتخار مى‌کند و گاهى از خود تعريف مى‌کند.

- از تغيير مثبت و نو آورى استقبال مى‌کند.

- عواطف و هيجان‌هاى خود را نشان مى‌دهد و ابراز مى‌کند.

- مسائل و مشکلات و ناکامى‌ها را با شکيبايى تحمل مى‌کند.

ب: نوجوانى که داراى عزت نفس پايينى است.

- فردى متکى است و تصويرى منفى از خود دارد ( نمى‌دانم، مى‌توانم).

- احساس مى‌کند که ديگران براى او ارزشى قائل نيستند.

- در رويارويى با مسائل و مشکلات و ناکامى‌ها احساس درماندگى مى‌کند.

- براى ضعف‌هاى خود، ديگران را سرزنش مى‌کند و به شانس نسبت مى‌دهد.

- زود نا اميد مى‌شود، بهانه جويى مى‌کند و نمى‌تواند انتقاد را بپذيرد.

- عواطف و هيجان‌هاى خود را نشان نمى‌دهد و ابراز نمى‌کند.

- به سهولت تحت تأثير ديگران قرار مى‌گيرد و کارى را چشم بسته انجام مى‌دهد.

ثبات عاطفى والدين
نوجوان نياز به آرامش دارد. نوجوان نياز دارد که پدر و مادرى با عواطف کم و بيش پايدار داشته باشد، هر قدر روابط پدر و مادر با يکديگر و روابط پدر و مادر با نوجوان از ثبات و استحکام برخوردار باشد، نوجوان احساس آرامش بيشترى مى‌کند. زمانى که پدر و مادر بر اساس اصل ثبات عاطفى با فرزندان خود رابطه برقرار مى‌کنند و داراى شخصيت سالم و استوارى هستند، نوجوان بهتر مى‌تواند روى آنها حساب باز کند و مطمئن‌تر به آنها تکيه نمايد.

در مقابل، در خانواده‌هايى که پدر و مادر از نظر عاطفى متزلزل، ناپايدار و به اصطلاح دمدمى مزاج هستند، نوجوان قادر نيست به آنها تکيه کند و در نتيجه تلاش مى‌نمايد پناهگاه ديگرى جست و جو کند و به محلِّ امن يا شخصِ امن ديگرى پناه ببرد. براى مثال، در خانواده‌هايى که پدر معتاد است، بين پدر و مادر در اکثر مواقع دعوا و کتک‌کارى است، پدر و مادر و نوجوان ( مثلث مقدس ) متزلزل مى‌شود و بذر اضطراب و تعارض در درون نوجوان کاشته مى‌شود.

آماده سازى نوجوان براى زندگى در دنياى واقعى
يکى از مهم‌ترين هدف‌هاى تعليم و تربيت در تمام سطوح، چه رسمى و چه غير رسمي، در خانه، مدرسه و جامعه بايد آماده سازى فرد براى زندگى در دنياى واقعى باشد. براى اين منظور بايد فرزند نوجوانتان را با واقعيت‌هاى تاريخي، اجتماعي، اقتصادى و خانوادگى آشنا کنيد و آموزشى به او بدهيد که او را براى زيستن در اين دنيا آماده کند.

الگو پذيرى و همانند سازى
بى شک الگو پذيرى و همانند سازى از مهم‌ترين و اثر بخش‌ترين روش‌هاى يادگيرى و اجتماعى شدن کودک و نوجوان به شمار مى‌رود.

نوجوان از طريق همانند سازى با بزرگترها، ستاره‌هاى هنرى و چهر‌ه‌هاى درخشان علمي، ورزشي، تاريخى و مذهبى ياد مى‌گيرد که چگونه رفتار کند. اگر در اسلام توصيه مى‌شود که مسلمانان سيرهٔ ائمّهٔ معصومين صلوات الله عليهم اجمعين را مطالعه کنند و بدان عمل نمايند. منظور اين است که شيوهٔ رفتار آنها را در زندگيِ عملي، الگو و سرمشق قرار دهند. از اين رو کودک و نوجوان نخست مادر و سپس پدر خود را سرمشق قرار مى‌دهند و بر حسب جنسيت کودک و سن او، تأثير پدر و مادر متفاوت است. بديهى است بطور کلّى دختر با مادر و پسر با پدر همانند سازى مى‌کند. بنابراين فقدان پدر در پسرها، به ويژه فرزندان شاهد، تأثيرهاى نامطلوبى بر شخصيت و سازگارى اجتماعى پسران نوجوان به جا مى‌گذارد.

شايان ذکر است که يکى از علل ناهنجارى‌هاى اجتماعى و بزهکاري، الگوبردارى نادرست است. نوجوان در اين دوره بيش از حد تحت تأثير دوستان و همسالان و افراد با نفوذ است. چنانچه خانه، مدرسه و جامعه ( به ويژه از طريق رسانه‌ها) الگوهاى نادرست در اختيار ايجاد او قرار دهند. فرايند الگو بردارى نوجوان به طريق نامطلوبى صورت خواهد گرفت. گاهى اوقات برادر بزرگتر و يا خواهر بزرگتر در خانواده و يا يک همکلاسى موفق و جسور در مدرسه مى‌تواند براى نوجوان به عنوان يک قهرمان و الگو قلمداد گردد.

امنيت روانى
خانواده مهم‌ترين کانون تأمين کننده نيازهاى جسمانى و روانى فرد است و تمام تلاش پدران و مادران مسؤول و آگاه بايد بر اين اصل مبتنى باشد که فضاى خانه و خانواده سرشار از امنيت، محبت و آرامش باشد. هريک از اعضاى خانوادهٔ شما به ويژه فرزندانتان بايد در خانه احساس امنيت روانى کنند و کانون خانواده را بهترين و امن‌ترين پناهگاه بدانند.

برخورد مثبت و مثبت فکر کردن
هنگامى که با نوجوان روبرو مى‌شويد، سعى کنيد با او برخورد مثبت داشته باشيد، از کلمه‌ها و عبارت‌هاى تشويق‌آميز استفاده کنيد و به دنبال نکات مثبت او باشيد، نه عيب‌جويى و ايراد گرفتن، منظور اين است که رفتارهاى مطلوب فرزندتان را تحسين کنيد و توانايى‌هاى او را مدنظر داشته باشيد و در مقابل از سرزنش کردن و خجالت دادن او پرهيز کنيد. هنگام رويارويى با يک مشکل يا مسأله رفتاري، همواره اين نکته را در نظر داشته باشيد که مسأله در يک طرف و شيوهٔ برخورد با مسأله در طرف ديگر قرار دارد. مفهوم اين جمله اين است که با يک مسأله واحد مى‌توان به طرق گوناگون برخورد کرد و راه حل‌هاى متفاوتى عرضه نمود. بديهى‌ است هر شيوهٔ برخورد، پيامدهاى متفاوتى به دنبال خواهد داشت. يک پدر و يک مادر توانا و دانا کسى است که هنگام بروز يک مسأله، شکيبايى خود را حفظ کند و با متانت برخورد نمايد و عاقلانه به دنبال راه حل برود. چه بسا يک برخورد درست و مثبت با مسألهٔ مورد نظر در يک فضاى صميمانه و محرمانه ( مانند طرح يک سؤال، علت‌شناسى وقوع يک رفتار نامطلوب، توضيح خواستن و تقاضاى اطلاعات) به روشن و حل شدن مسأله منجر مى‌شود.

برقرار ارتباط کلامى و عاطفى
تحقيقات متعدد نشان داده است که ميان اعضاى خانواده هر قدر ارتباط کلامى و عاطفى بيشتر باشد، روابط اعضاى آن خانواده سالم‌تر، با نشاط‌تر و محکم‌تر است. بنابراين توصيه مى‌شود در هر فرصتى که پيش آيد، با فرزندتان صحبت کنيد و با او در يک فضاى محبت آميز، محرمانه و صميمانه ارتباط کلامى و عاطفى برقرار کنيد. براى اين منظور پيشنهاد مى‌شود بطور منظم، هر شب پيش از خواب، در کنار بستر او دقايقى بنشينيد و در خلوت، آرام آرام با او حرف بزنيد و از او بخواهيد که با شما راز و نياز کند، دربارهٔ مدرسه و درس و مشق و دوستانش، دربارهٔ فعاليت‌هاى روزانه‌اش، دربارهٔ نگرانى‌ها، خواست‌ها و علاقه‌هايشان، دربارهٔ احساساتش نسبت به اعضاى خانواده و نظاير آن با شما حرف بزند و درد دل کند. در اين موقعيت، فعالّانه به حرف‌هاى نوجوان گوش کنيد و واکنش‌هاى مناسب نشان دهيد. در ابتداى صحبت به نوجوان آزادى کامل بدهيد تا از هر جا که دلش مى‌خواهد صحبتش را شروع کند. لازم نيست هر چه را که فرزند شما مى‌گويد تفسير کنيد يا حرف‌هاى او را تصحيح نماييد، بلکه او را تشويق کنيد که حرف بزند و در صورت لزوم با او هم احساسى و هم دردى کنيد.

همچنين در اين موقعيت از نوجوان بخواهيد که رفتارهاى روزانهٔ خود را مورد بررسى و ارزيابى قرار دهد. ابتدا رفتارهاى مطلوب و درست و سپس رفتارهاى نامطلوب و نادرستِ او را با هم بررسى کنيد. در ضمنِ صحبت، از او دربارهٔ علل بروز رفتارهايش و دلايل درستى يا نادرستى آنها سؤال کنيد تا به اين ترتيب، نوجوان به علل بروز رفتارهايش پى ببرد و در نتيجه در او رشد فکرى و خود آگاهى ايجاد شود.

پذيرش و احترام
محترم شمردن نوجوان، احترام به حقوق او، توجه به نيازهاى همه جانبهٔ او و پذيرش او همان‌طور که هست، از مهم‌ترين اصول برقرارى رابطهٔ انسانى است. فرزند يا فرزندان شما بيش از هرچيز وجود شما را مى‌خواهند و حضور شما در خانه براى آنها ارزشمند و حياتى است. با دقت گوش دادن به حرف‌هاى نوجوان، پذيرفتن و تشويق رفتارهاى مطلوب او، فراهم کردن فرصت‌هايى براى ابراز وجود و خودنمايى و عدم تمسخر و سرزنش او از نشانه‌هاى برقرارى يک رابطهٔ انسانى سالم با نوجوان است. نوجوانى که مورد پذيرش قرار مى‌گيرد، احساس خود ارزشمندى و اعتماد به نفس مى‌کند. چنين نوجوانى از زندگى و زنده بودن خود احساس رضايت و شادمانى مى‌نمايد و در نتيجه تصوير واقعى و مثبت از خود به دست مى‌آورد و با اطمينان با همسالان خود رابطه برقرار مى‌کند.