قاصدک تنها ...

یکی از مراحلی که قرآن یأس کفار را اعلام می‏کند روز غدیر است. زیرا هنگامی که مشرکان مشاهده کردند مردی که از نظر علم و تقوا و قدرت و عدالت بعد از پیامبر در میان مسلمانان بی‏ نظیر بود به عنوان جانشینی آن حضرت انتخاب شد و از مردم برای او بیعت گرفت، یأس و ناامیدی نسبت به آینده اسلام آنها را فرا گرفت و دریافتند که این دین و آئین ریشه‏ دار و پایدار است.

با توجه به این که دین خدا کامل است و در روز غدیر به کامل بودن خبر داده است لازم است بدانیم که کمال دین تنها به بیان احکام الهی نیست بلکه این دین به مبیّن و شارح معصوم و مجری معصوم دارد که هم دین را به طور صحیح بیان کند و هم از تحریف و ایجاد بدعت در دین جلوگیری نماید و هم آن را به طور صحیح و کامل اجراء نماید و این، تحقق پیدا نمی‏کند جز این که پیامبر مسئول این وظیفه مهم را مشخص نماید و از این رو در روایات، کمال دین را به ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می‏داند و این امر در روز عید غدیر خم تحقق پیدا کرده است.
غدیر یکی از روزهای بسیار مهم در تاریخ زندگی پیامبر اسلام، بلکه مهمترین حادثه در تاریخ اسلام است. زیرا روزی است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) را رسماً برای جانشینی خود تعیین کرد؛ کفّار در میان امواج یأس فرو رفتند، زیرا آنها انتظار داشتند که آئین اسلام قائم به شخص باشد و با از میان رفتن پیامبر اوضاع به حال سابق برگردد و اسلام به تدریج برچیده شود، چنانکه در جنگ احد وقتی که پیامبر(صلی الله علیه و آله) مجروح شد و عدّه‏ای شایعه کردند که آن حضرت کشته شد. شیوع این خبر باعث ایجاد امید و اثر مثبت در کفار و مشرکان و تزلزل در میان مسلمانان گردید به گونه‏ای که عدّه‏ای به سرعت از میدان جنگ خارج شدند، آیه‏ای نازل شد که آن آیه حکایت از این حقیقت دارد که دین اسلام قائم به شخص نیست بلکه آئینی است که تا ابد جاودان خواهد ماند. از این رو فرمود: «و ما محمّد الّا رسول قد خلت من قبله الرسل افان مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم و من ینقلب علی عقبیه فلن یضرّالله شیئاً و سیجزی الله الشاکرین؛(۱) محمّد(صلی الله علیه و آله) تنها فرستاده خداست.

پیش از او هم فرستادگانی بودند که از دنیا رفتند اگر او بمیرد یا کشته شود باید شما سیر قهقرایی کنید و به آئین بت‌پرستی برگردید؟ آنها که به عقب برگردند و به دوران کفر و بت‏پرستی باز گردند تنها به خود زیان می‏رسانند نه به خدا زیرا با این عمل تنها سعادت خود را از بین برده و گرفتار شقاوت می‏شوند و خدا کوشش شاکران را پاداش می‏دهد.»

در واقع خدا با نزول این آیه به همه جهانیان از جمله به مسلمانان توجه می‏دهد که اسلام قائم به فرد و شخص نیست از این رو همگان باید بدانند اسلام ماندنی است.

یکی از مراحلی که قرآن یأس کفار را اعلام می‏کند روز غدیر است. زیرا هنگامی که مشرکان مشاهده کردند مردی که از نظر علم و تقوا و قدرت و عدالت بعد از پیامبر در میان مسلمانان بی‏نظیر بود به عنوان جانشینی آن حضرت انتخاب شد و از مردم برای او بیعت گرفت، یأس و ناامیدی نسبت به آینده اسلام آنها را فرا گرفت و دریافتند که این دین و آئین ریشه‏دار و پایدار است. از این رو قرآن فرمود: «الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلا تخشوهم واخشون… .(۲)»

امروز کفار از دین شما ناامید شدند، اول باید دید طمع کافر چه بود و حد و مرز آن چه اندازه بوده است تا معلوم شود که امروز چه حادثه‏ای اتفاق افتاد که توانست مخالفان اسلام را با تمام گستردگی آن و دشمنی آنان با کمال شدتش مأیوس و ناامید کند وقتی اسلام ظهور کرد، کافران اعم از مشرکان و یهودیان و مسیحیان به مبارزه با آن برخاستند زیرا آیین و دین خود را بر حق می‏دانستند و روی تعصب و رسوبات جاهلی شرک را صحیح می‏دانستند و سرانشان برای منافع مادیشان در حفظ آن می‏کوشیدند و به یکدیگر می‏گفتند بروید بت‏ها را حفظ کنید، برای آنها در مقابل مشکلات صبر کنید که بت‏پرستی و حفظ بت‏ها امری است که روی آن تصمیم گرفته شده است همان طوری که خداوند درباره امور مهم می‏فرماید: انّ ذلک من عزم الامور؛(۳) یعنی کاری است که باید درباره آن تصمیم گرفت.

یهودیان و مسیحیان هم دین خود را الهی و بر حق می‏دانستند و می‏گفتند: «لن یدخل الجنة الامن کان هوداً او نصاراً .»(۴)
از این رو گاهی رسول خدا را دیوانه و گاهی ساحر و گاهی کاهن و گاهی شاعر می‏خواندند در واقع آنها بر دو کار تصمیم گرفته بودند.
۱) آیین خود را حفظ کنند از این رو می‏گفتند بروید و دین خود را حفظ کنید.
۲) از طرفی تلاش می‏کردند تا اسلام را به هر وضعی است نابود کنند: «یریدون ان یطفئوا نور الله بافواههم(۵)؛ تلاششان این بود که نور خدا را خاموش کنند و برای خاموش کردن نور الهی هم مشرکین نقش داشتند و هم کافران اما خداوند نورش را تمام می‏کند، آنها می‏خواستند دین شما را از شما بگیرند. با این که کافران و مشرکان می‏خواستند با به سازش کشاندن پیامبر و برافروختن شعله جنگ و خاموش کردن نور الهی، دین را از بین ببرند اما در روز عید غدیر حادثه مهمی رخ داد که کافران مأیوس شدند و آن نصب علی(علیه السلام) به عنوان ولی و جانشین پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود زیرا آنه‏ا علی(علیه السلام) را شناخته بودند که او کیست و چه می‏کند و چه می‏گوید، از این رو با روی کار آمدن علی(علیه السلام) آن طمع خام به یأس مبدّل شد.
منشأ یأس کفّار آن است که با نصب علی(علیه السلام) دین دارای ولی و قیّم شد. دین از این که به شخص قائم باشد خارج و به معصوم متکی شد، در عصر پیامبر حفظ دین بر عهده پیامبر(صلی الله علیه و آله) است و بعد از ارتحال آن حضرت بر عهده اهل بیت (علیه السلام) خواهد بود.
بعد از بیان این مطلب خداوند به مسلمانان فرمود: از کفار نترسید و از من بترسید یعنی خطری از ناحیه کفّار شما را تهدید نمی‏کند و اگر خطری است از ناحیه خودتان هست. زیرا خدای سبحان وضع هیچ قومی را دگرگون نمی‏کند جز آن که خودشان در خویشتن خویش دگرگونی ایجاد کنند «انّ الله لا یغیّر ما بقوم حتی یغیّروا ما بانفسهم.»(۶) اگر این تحول در ملتی ایجاد شده و خدا ترس شدند همگان از آنها می‏ترسند و آن هم عالم شدن است «انّما یخشی الله من عباده العلماء.»(۷)
در تفسیر علی ابن ابراهیم آمده است که یأس کفار برای آن است که ولایت امیرالمؤمنین علی ابن ابیطالب (علیه السلام) نازل شده است.(۸)

● اجرای عدالت توسط رهبر سبب یأس دشمن

حضرت علی(علیه السلام) در نهج البلاغه فرمود: اگر رهبر سیاسی نصب شد که رابطه او با مردم بر اساس قسط و عدل باشد. هم مردم حقشان را اداء کنند و هم والی قسط و عدل را رعایت کند چنین نظامی ماندنی است و دشمنانی که طمع در نابودی و براندازی آن نظام را داشته باشند ناامید و مأیوس خواهند شد. (۹)
در بیان حقوق الهی بزرگترین حق، حق رهبر بر مردم و حق مردم بر رهبر است، حق واجبی که خدای سبحان بر دو گروه لازم شمرده و آن را عامل پایداری پیوند ملت و رهبر و عزت دین قرار داد.
پس رعیت اصلاح نمی‏شود جز آن که زمامداران اصلاح گردند و زمامداران اصلاح نمی‏شوند جز آن که رعیت و مردم درست کار باشند.
آنگاه که مردم حق رهبری را ادا کنند و زمامدار، حق مردم را بپردازد، حق در آن جامعه عزّت می‏یابد و راه‏های دین پدیدار و نشانه‏های عدالت برقرار و سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله) پایدار گردد پس روزگار اصلاح شود و مردم در تداوم حکومت امیدوار و دشمن در آرزویش مأیوس می‏شود.»

▪ الیوم اکملت لکم دینکم

در روز غدیر با نصب علی ابن ابیطالب (علیه السلام) دین کامل شد زیرا رهبری پیدا کرد که هم دین‌شناس است و هم عادل و معصوم است و هم دین را در همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی اجرا می‏کند. امام باقر(علیه السلام) فرمودند:
دین دارای پنج پایه است:
۱) نماز
۲) زکات
۳) حج
۴) روزه
۵) ولایت.
از حضرت سئوال شد کدام یک از این پنج پایه ارزشمندتر است؟ فرمود: ولایت با فضیلت‏ترین و با ارزش‏ترین آنهاست و برای این که کسی خیال نکند که ولایتی که افضل بناهای اسلام است به معنای محبت و اعتقاد به حقانیت اهل‌بیت و یا ولایت تکوینی است فرمود: ولایت کلید و مفتاح همه آنها و والی دلیل بر آنهاست.(۱۰)
امامت و ولایت از ارکانی است که با تحقق آن، هم کفار مأیوس می‏شوند و هم دین کامل می‏گردد و هم نعمت خدا به پایان می‏رسد و هم دین اسلام به عنوان دین پسندیده مرضیّ خدا قرار می‏گیرد. بنابراین پذیرش امامت و ولایت به عنوان امری اعتقادی از اهمیت فوق العاده‏ای برخوردار است که همگان باید آن را بپذیرند و به آن ایمان پیدا کنند.
یعنی ولایت به معنای حکومت و زعامت سیاسی است و آن که زعامت سیاسی جامعه را بر عهده دارد والی مسلمین است. او چون دین‌شناس و دین‌باور و متین و مفسّر دین و مجری حدود آن و مدافع حریم است؛ کلید دین است. و اگر دین دارای ولیّ و قیّمی با اوصاف گذشته باشد مقوّم دین و موجب کمال دین است، ناگفته نماند که دین اسلام در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیز کامل بود زیرا در آن زمان قیّم و شارح و مبیّن دین و عامل و مجری حدود و مدافع آن شخص آن حضرت بوده است و بعد از ارتحال آن حضرت این شئون برعهده خلیفه آن حضرت است و این خلیفه باید با مستخلف عنه سنخیّت و هماهنگی داشته باشد و لذا جانشین رسول خدا از مقام عصمت برخوردار بود تا بتواند با برخورداری از این ویژگی به تفسیر معصومانه وحی و اجرای آن بپردازد.

● مراد از کمال دین

واژه کمال در لغت مقابل نقص به کار می‏رود و هنگامی چیزی بدان متصف شود که هدف مورد نظر را بر آورده نماید بنابراین تعیین دقیق حد و مرز معنای آن وابسته به هدفی است که از متعلق آن مد نظر است.
هنگامی که این واژه برای دین به کار می‏رود اول باید هدف آورنده آن را شناخت. قدر جامع و مشترک همه ادیان الهی که همان دین پذیرفته شده در نزد خدای سبحان است، اسلام است؛ ان الدین عندالله الاسلام(۱۱)؛ و اگر کسی غیر از آن دینی را انتخاب کند پذیرفته نخواهد شد و من یتبغ غیر الاسلام دیناً فلن یقبل منه.(۱۲)
و معنای دین در واقع تسلیم و انقیاد و فرمانبرداری در برابر خدای سبحان و فرمان‌های اوست و به عبارت دیگر دین در لغت به معنای خضوع و انقیاد در برابر برنامه و مقررات معیّن می‏آید و در قرآن به معنای مجموعه معارف و احکام و مقرراتی اطلاق شده که از جانب خدای سبحان نازل گشته تا برنامه زندگی بندگان باشد و مردم نیز باید در برابر آن مقررات و معارف تسلیم و منقاد باشند و دین در قرآن به کمال وصف شده است و حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) نیز آن را به کمال وصف کرده است. از جمله در خطبه ۸۶ فرمود: خدای سبحان کتاب و قرآن را بر شما نازل کرد که بیانگر همه چیز است و تمام اموری که به هدایت و سعادت و نجات انسان‏ها مربوط است در آن بیان شده است و پیامبر را آن مقدار در میان شما عمر داده که برای شما و او دینی را که مورد رضای اوست و در کتاب آسمانی‌اش نازل کرده کامل نماید و بر زبان پیامبرش اعمالی را که بر شما لازم بود رسانده است.(۱۳)
منشأ یأس کفّار آن است که با نصب علی(علیه السلام) دین دارای ولی و قیّم شد. دین از این که به شخص قائم باشد خارج و به معصوم متکی شد، در عصر پیامبر حفظ دین بر عهده پیامبر(صلی الله علیه و آله) است و بعد از ارتحال آن حضرت بر عهده اهل بیت (علیه السلام) خواهد بود.
در خطبه ۱۸ نیز در جواب کسانی که آرای متفاوت ارائه می‏نمایند فرمود: ام انزل الله دیناً تاما فقصّرالرسول عن تبلیغه و ادائه و الله سبحانه یقول: ما فرطنا فی الکتاب من شی‏ء و فیه تبیان لکلّ شی‏ء؛ آیا خدا دین کاملی نازل کرده است ولی پیامبر در تبلیغ و اداء آن کوتاهی نموده است حال آ نکه خدای متعال می‏فرماید: ما چیزی در قرآن فروگذار نکردیم و در قرآن بیان همه چیز آمده است.
بدیهی است هیچ مسلمانی این احتمال را درباره پیامبر نمی‏دهد که او در تبلیغ و اداء رسالت خود کوتاهی کرده باشد چرا که در تبلیغ و ادای وحی معصوم است بنابراین در تبلیغ رسالت و وحی الهی کوتاهی نکرده است.
با توجه به این که دین خدا کامل است و در روز غدیر به کامل بودن خبر داده است لازم است بدانیم که کمال دین تنها به بیان احکام الهی نیست بلکه این دین به مبیّن و شارح معصوم و مجری معصوم دارد که هم دین را به طور صحیح بیان کند و هم از تحریف و ایجاد بدعت در دین جلوگیری نماید و هم آن را به طور صحیح و کامل اجراء نماید و این، تحقق پیدا نمی‏کند جز این که پیامبر مسئول این وظیفه مهم را مشخص نماید و از این رو در روایات، کمال دین را به ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می‏داند و این امر در روز عید غدیر خم تحقق پیدا کرده است.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: «یوم غدیر خم افضل اعیاد امتی و هو الیوم الذی امرنی الله تعالی ذکره فیه بنصب اخی علی ابن ابیطالب (علیه السلام) علماً لامتی یهتدون به من بعدی و هو الیوم الذی اکمل الله فیه الدین و اتمّ علی امتّی النعمة و رضی بهم الاسلام دیناً؛(۱۴) روز غدیر خم از با فضیلت‏ترین عیدهای امت من است و آن روزی است که خدای سبحان به من امر کرد تا برادرم علی را به عنوان نشانه امتم منصوب کنم تا آنها بعد از من به وسیله وی هدایت شوند و این روز همان است که دین در آن کامل شده و نعمت بر امتم تمام گردید. و اسلام به عنوان دین برای آنها پسندیده شده است.»
در حدیث دیگری امام رضا(علیه السلام) فرمود: «و امرالامامة من تمام الدین(۱۵)؛ تمام و کمال دین به امر امامت است.» سرّ آن همان است که گفته شد، امام هم این را تبیین می‏کند و هم از تحریف آن جلوگیری می‏نماید و هم نمی‏گذارد در دین بدعت ایجاد شود و هم دین را درست اجرا می‏کند. 

▪ و اتممت علیکم نعمتی

خدا در روز عید غدیر نعمت خود را بر امت مسلمان به اتمام رساند و آئین اسلام به تکامل نهایی خود رسید. زیرا بدون تعیین جانشینی برای پیامبر و بدون روشن شدن وضع آینده مسلمانان این آئین به تکامل نهایی نمی‏رسد.

بر اساس این آیه دین نعمتی است که روابط انسان را با خلق و خالق و نظام هستی تنظیم می‏کند و زمینه عبادت و عبودیت را برای او فراهم می‏سازد و با انتخاب جانشین برای پیامبر این نعمت ویژه و مطلق الهی به مرحله پایانی خود می‏رسد و با نصب علی(علیه السلام) به عنوان جانشین، اسلام نیز به کمال لازم خود رسیده است.

▪ و رضیت لکم الاسلام دینا

اسلام را به عنوان دین نهایی برای شما پذیرفتم یعنی روز غدیر روزی بود که اسلام با تکمیل برنامه‌هایش به عنوان آیین نهایی از طرف خداوند پذیرفته شده است و با توجه به این که در این روز علی(علیه السلام) به عنوان جانشین پیامبر منصوب شد روشن می‏شود که نعمت الهی بدون جهت یافتن با رهبری الهی تمام و مرضیّ خدا نیست.
خدای سبحان در سوره نور که پیش از سوره مائده بر پیامبر نازل شده است فرمود: «وعدالله الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات لیستخلفنّهم فی الارض کمااستخلف الذین من قبلهم و لیمکنّن لهم دینهم الذی ارتضی لهم ولیبدّلنّهم من بعد خوفهم امناً(۱۶)؛ خدا به آنهایی که ایمان آورده‏اند و عمل صالح انجام داده‏اند وعده داده است که آنها را خلیفه خدا در روی زمین قرار دهد، همان طور که پیشینیان آنان را چنین کرد و نیز وعده داد آئینی را که برای آن پسندیده است مستقر و مستحکم گرداند و بعد از ترس به آنه‏ا آرامش بخشد.»
بر اساس این آیه خدای متعال به مؤمنان و کسانی که عمل صالح انجام دهند وعده داده است که آئینی را که پسندیده است در روی زمین مستقر می‏سازد و زمانی اسلام در زمین مستقر و ریشه‏دار شد که با ولایت توأم شده است.
اگر در این آیه به مؤمنان وعده داده است که سه ویژگی به افراد با ایمان اعطاء می‏کند و آن خلافت در روی زمین و امنیت و آرامش برای پرستش پروردگار و استقرار دینی که مورد رضای خدا می‏باشد با وعده‏ها در روز عید غدیر با نصب علی (علیه السلام) و با نزول آیه اکمال دین جامه عمل پوشیده است زیرا در این روز نمونه کامل فرد با ایمان و عمل صالح یعنی علی ابن ابیطالب (علیه السلام) به جانشینی پیامبر مبعوث شده است.
● نتیجه‏ گیری
با توجه به مجموع مطالبی که در رابطه با آیه اکمال دین مطرح شده روشن می‏شود که امامت و ولایت از ارکانی است که با تحقق آن، هم کفار مأیوس می‏شوند و هم دین کامل می‏گردد و هم نعمت خدا به پایان می‏رسد و هم دین اسلام به عنوان دین پسندیده مرضیّ خدا قرار می‏گیرد. بنابراین پذیرش امامت و ولایت به عنوان امری اعتقادی از اهمیت فوق العاده‏ای برخوردار است که همگان باید آن را بپذیرند و به آن ایمان پیدا کنند.

پی‏نوشت‏ها:
۱. سوره آل عمران، آیه ۱۴۴.
۲. سوره مائده، آیه ۳.
۳. سوره لقمان، آیه ۱۷.
۴. سوره بقره، آیه ۱۱۱.
۵. سوره توبه، آیه ۳۲.
۶. سوره رعد، آیه ۱۱.
۷. سوره فاطر، آیه ۲۸.
۸. تفسیر نورالثقلین، ج ۱، ص ۵۸۷.
۹. نهج البلاغه، خطبه ۲۱۶.
۱۰. اصول کافی، ج ۲، ص ۱۸.
۱۱. سوره آل عمران، آیه ۱۹.
۱۲. همان، آیه ۸۵.
۱۳. نهج البلاغه، خطبه ۸۶.
۱۴. تفسیر نور الثقلین، ج ۱، ص ۵۸۹.
۱۵. همان.
۱۶. سوره نور، آیه ۵۵.

  آیا می‌توان غدیر، اوج حماسه جانشینی پیامبر(ص) را با انسجام اسلامی پیوند زد؟ چگونه می‌توان از یک سو بر ولایت امیرمؤمنان علی(ع) پای فشرد و از دگر سو به انسجام اسلامی اندیشید؟ برای شناخت بهتر این رابطه نیازمند بازکاوی مفهوم انسجام، حدیث غدیر و سیره علی امیرمؤمنان(ع) هستیم.
 

● انسجام و اتحاد:

انسجام از واژگانی است که در کتاب‌های واژه‌شناسی کهن به معنایی متفاوت از آنچه امروزه به ذهن می‌آید به کار رفته است. واژه‌شناسان انسجام را به معنای اشک ریختن، جاری شدن آب روان و سرازیر شدن ترجمه کرده‌اند.(۱) اما این واژه در سیر تطور خود معنایی دیگر یافت و امروزه به معنای همساز بودن، همنوایی و هماهنگی به کار می‌رود.(۲) بنابراین مراد از انسجام اسلامی نوعی همگرایی و همنوایی مسلمانان است که بی‌تردید دست یافتنی است؛ به این معنا که مسلمانان با وجود اختلافات مذهبی می‌توانند در موضوعات گوناگون همنوا شوند و هماهنگ رفتار کنند.
اتحاد واژه دیگری در حوزه مباحث علوم سیاسی است که با معنای آن همپوشی دارد. به معنای یگانگی، وحدت، اتفاق و یکی شدن(۳) به کار می‌رود. نظریه پردازان علوم سیاسی و دولتمردان همواره به وحدت و اتحاد می‌اندیشیدند و همین اندیشه سیاسی سبب شد تا وحدت با اعتبارات گوناگونی مطرح شود. در این میان سه نوع وحدتِ اندیشه، وحدت راهبردی و وحدت تاکتیکی بیشتر مورد توجه قرار گرفت.(۴)
طرفداران «اتحاد عقیده» و یا «وحدت اندیشه» با نادیده گرفتن تمایلات شخصی افراد، آنان را وادار می‌کنند که یک گونه بیندیشند و به مرام خاصی اعتقاد پیدا کرده برای آن مبارزه کنند. نظام‌های کمونیستی که دیری نپاییدند، بر این وحدت استوار بودند.
اسلام چنین اتحادی را نمی‌پذیرد؛ زیرا اعتقاد و ایمان را از امور قلبی می‌داند و اجبار در امور قلبی راه ندارد. «لا اکراه فی‌الدین»(۱)
اتحاد راهبردی و یا وحدت استراتژیک گونه‌ای دیگر از اتحاد در جوامع بشری است که با یکسانی عملکردها و روش‌ها در راستای اهداف بلند مدت و اساسی معنا می‌یابد. در این نگرش اگرچه عقاید و تمایلات شخصی متفاوت باشند، ولی والایی هدف سبب یگانگی عملکردها و روش‌ها می‌شود. بسیاری از اندیشمندان اسلامی مانند آیت‌الله بروجردی و حضرت امام خمینی(ره) به این‌گونه از وحدت، نظر داشتند.
اتحاد تاکتیکی نمونه‌ای دیگر از وحدت است که تنها به عنوان یک راهکار و راه‌حل موقت و کوتاه مدت استفاده می‌شود. این وحدت شکننده در برابر دشمن مشترک به کار می‌آید و چیزی فراتر از وحدت عملی بدون در نظر گرفتن عقاید در شرایط خاص نیست. دقت در سیره پیامبر اعظم(ص) نشان می‌دهد که چنین وحدتی را برنمی‌تابیدند، چنان‌که در برابر پیشنهاد گروهی از غیر مسلمانان برای مبارزه با دشمن مشترک، فرمودند: إنا لا نستعین بالمشرکین علی المشرکین(۳)؛ ما در برابر مشرکان از مشرکان یاری نمی‌جوییم.
بنابر آنچه از دیدگاه اسلام برمی‌آید، اتحاد راهبردی، مطلوب دین است که باید زمینه‌های آن را فراهم آورد. درنگی در حادثه غدیر و سیره امیرمؤمنان(ع) و اهل بیت پیامبر(ص)، زمینه خوبی برای اتحاد اسلامی و یا لااقل انسجام اسلامی است.

● حدیث غدیر

حدیث غدیر از مشهورترین و بلندآوازه‌ترین احادیث نبوی است و فراز معروف مَن کنت مولاه فعلی مولاه در بیان اندیشمندان مکتب اهل بیت(ع) و مکتب خلفا چونان خورشیدی می‌درخشد. تِرمِذی و ابن ماجه ـ دو تن از نویسندگان صحیح‌ترین کتاب‌های مکتب خلفا ـ(۴) حدیث «هرکه من مولای اویم، پس علی مولای اوست» را در کتاب‌های خویش گزارش کرده‌اند.(۵) ترمذی پس از نقل این حدیث در السنن می‌نویسد: این حدیث، نیکو و صحیح است.(۱)
حاکم نیشابوری در المستدرک علی الصحیحین، حدیث غدیر را نقل کرده و پس از آن می‌نویسد: این حدیث، مطابق شرط شیخین (بخاری و مسلم) صحیح است، ولی این دو آن را نقل نکرده‌اند.
ذهبی ـ از حدیث ‌شناسان و عالمان رجالی مکتب خلفا ـ درباره این حدیث نوشت: حدیث هرکه من مولای اویم، پس علی مولای اوست، از متواترات است و قطعی است که پیامبر(ص) آن را فرموده است.(۳)
ابن کثیر ـ نویسنده حدیثی و تاریخ‌نگار مکتب خلفا ـ نیز حدیث غدیر را متواتر می‌دانست و یقین داشت که پیامبر(ص) آن را گفته است.(۴)
بی‌تردید همه آنانی که اندک آشنایی با علوم حدیث دارند، جایگاه ذهبی و ابن کثیر را در میان دانشمندان مکتب خلفا می‌شناسند و سخت‌گیری ذهبی در پذیرش احادیث را می‌دانند. همین متن در کتاب‌های معتبر و مشهور مکتب اهل بیت(ع) نیز آمده است.(۵) دانشمندان سخت‌کوش مکتب اهل بیت(ع) در گردآوری متون و مستندات حدیث غدیر بسیار کوشیده‌اند(۶)، اما کمتر متنی مانند حدیثِ من کنت مولاه فعلی مولاه بدون اندک تغییری در کتاب‌های مشهور مکتب اهل بیت(ع) و مکتب خلفا همسان تکرار شده است. بنابراین هیچ خردمندی در درستی این حدیث تردید ندارد، هرچند درباره مفهوم واژه مولا همداستان نباشند، اما به هر روی این حدیث بر تارک میراث اسلامی جاری دارد و آنچه امروز برای مسلمانان پرکاربرد است، بازکاوی شیوه رفتاری امامی است که این سخن پیامبر(ص) در حق او صادر شده است.

● اتحاد، دغدغه امام علی(ع)

سیره رفتاری امیرمؤمنان(ع) نشان می‌دهد که امام بر اتحاد مسلمانان بر محور توحید می‌اندیشید و فرمان واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لاتفرقوا؛ همگی به ریسمان الاهی چنگ زنید و متفرق نشوید، را در رفتار خویش نشان داد. امام علی(ع) در تحلیل شرایط سیاسی پس از پیامبر(ص) و علت سکوت خویش فرمود: عاقبت دیدم بردباری و صبر به عقل و خرد نزدیک‌تر است؛ پس‌ شکیبایی ورزیدم، ولی به کسی می‌ماندم که خاشاک چشمش را پر کرده و استخوان راه گلویش را گرفته است.(۱)
ارزش این کلمات در کنار حدیث غدیر بهتر نمایان می‌شود؛ زیرا امام از سویی مدیریت جامعه اسلامی را حق خود می‌داند و رفتار مردم را نمی‌پذیرد و از دیگر سو وحدت جامعه اسلامی را فراتر از حق خویش ـ هرچند معصوم باشد ـ می‌بیند و برای تداوم اسلام سکوت می‌کند. امام به این وحدت ـ راهبردی ـ آن‌چنان پای‌بند است که حتی در توطئه‌های پنهان و آشکار علیه خلفا شرکت نمی‌کند. برخی از این توطئه‌ها از سوی کسانی سامان یافت که بعدها امام را به توطئه علیه خلفا متهم می‌کردند!!
امیرمؤمنان(ع) فرمود: کُنْتُ اَحْفَضَهُم صَوْتاً و اعلاهم فوتاً؛(۲) صدایم از همه فروتر بود، حال آن‌که رتبه‌ام از همگان برتر بود.
علی(ع) حتی در ضعیف‌ترین زمانِ قدرت خلیفه سوم فرمان او را اجرا می‌کرد. عثمان که از شورش مردم به خشم آمده بود، برترین اطرافیانش ـ امام ـ را به بیرون مدینه فرستاد و آن‌گاه که کار شدت گرفت، ایشان را برای آرامش مردم فراخواند و پس از آن‌که به وعده‌اش عمل نکرد و مردم مجدداً شورش کردند، دوباره امام را به بیرون مدینه فرستاد. همین رفتار نشان می‌دهد که شورش علیه او تا چه اندازه گسترده بود و حکومت مرکزی در نهایت ناتوانی قرار داشت، اما امام در همان حالت هم‌چنان به وحدت جامعه اسلامی می‌اندیشید و به خلیفه یاری می‌رساند. امام به عبدالله بن عباس فرمود: عثمان چیزی نمی‌خواهد مگر آن‌که مرا چون شتری آب‌کش سازد، با دلوی بزرگ که پی‌درپی بیایم و بروم. نخست نزد من فرستاد که از شهر بیرون شوم. آن‌گاه نزد من فرستاد که بازگردم. اکنون هم، کس فرستاده که از شهر بیرون روم. به خدا کوشیدم آزار مردم را از او بازدارم، چندان که ترسیدم که گناه‌کار شده باشم.(۳)
علی(ع) در یکی از خطبه‌های اوایل دوره حکومت خود دلیل سکوت خویش را ترس از اختلاف و جدایی مسلمانان دانست، که اگر اقدامی انجام می‌داد، آنان به سوی کفر باز می‌گشتند و دین فانی می‌شد.(۱) بنابراین برای حفظ اتحاد اسلامی سکوت پیشه کرد.
با نگاهی گذرا به سیره اهل بیت(ع) ـ که هریک باید جداگانه بحث شود ـ در می‌یابیم که همه امامان بزرگوار ما با حفظ وحدت جامعه اسلامی، با زبانی شیوا، معارف ناب اسلامی را بیان می‌کردند و از تندگویی و دشنام به دیگر مسلمانان پرهیز می‌کردند. این شیوه همواره به وسیله دانشمندان نام آشنای اسلام همچون مرحوم شیخ مفید، علامه حلی، سید شرف الدین عاملی و دیگران پاس داشته می‌شد و منطق استوار آنان که با زبانی پاک و عفیف همراه بود، بر خیل مشتاقان مکتب اهل بیت(ع) می‌افزود. برای نمونه منطق استوار علامه حلی آن‌چنان ترویج می‌شود که کتاب منهاج الکرامة در همان زمان قرن هفتم به دمشق می‌رسد و ابن تیمیه با تعصب ویژه آن را رد می‌کند و آن‌گاه که جواب ابن تیمیه به دست علامه حلی می‌رسد، تنها می‌گوید: اگر می‌فهمید که چه گفتم، جوابش را می‌دادم.
اگرچه همواره برخی متعصبان می‌پندارند که باید با زبان آتشین به دفاع از عقاید پرداخت، اما تأملی ژرف در سیره اهل بیت(ع) و دانشمندان راستین، چنین روشی را برنمی‌تابد. بازگشت به متون معتبر و قرائن قطعی راه چاره وحدت امت اسلامی است. هم‌چنان که فخر رازی ـ مفسر معروف مکتب خلفا ـ پس از بررسی نظریه‌های مختلف در تفسیری از آیه قرآن به سخن امام علی(ع) باز می‌گردد و در استدلال خود می‌گوید: هرکه در دینش به علی بن ابی طالب(ع) اقتدا کند، بی‌گمان هدایت می‌یابد و دلیل آن گفته پیامبر(ص) است که فرمود: اللهم أدرِ الحقّ معه حیث دار؛ خدایا حق را همیشه بر مدار او بگردان. (۲)
امروزه نیز جامعه اسلامی نیازمند وحدتی استوار است و چنانچه نمی‌توان آن‌سان که امیرمؤمنان(ع) منادی وحدت بود متحد شد، دست کم به انسجام اسلام بازگردیم و همنوایی را سرلوحه فعالیت‌های دینی خویش کنیم. به امید آن روز.

حجت‌الاسلام احمد غلامعلی؛ پژوهشگر حدیثی حوزه علمیه قم
پانوشت‌ها:
۱. نک: لسان العرب، ج ۱۲ ص۲۸۰؛ لغت‌نامه دهخدا، مدخل انسجام.
۲. فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی، ص۲۷۸.
۳. مجمع البحرین، ج ۳، ص۱۵۸؛ فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی، ص۷۳۷.
۴. نک: کاظم قاضی زاده، اندیشه‌های فقهی سیاسی امام خمینی(ره)، ص۴۴۶.
۵. نک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص۳۴۱ ـ ۳۴۳.
۶. سوره بقره، آیه ۲۵۶.
۷. التاریخ الکبیر، ج ۳، ص۲۰۹؛ مسند ابن حنبل، ج ۳، ص۴۵۴.
۸. صحاح سته، اصطلاح مشهوری برای کتاب‌های شش‌گانه مکتب خلفاست که به درستی احادیث آن باور دارند؛ صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ترمذی، سنن ابن ماجه، سنن ابی داوود و … .
۹. سنن الترمذی، ج ۵، ص۶۳۳، ح۳۷۱۳؛ سنن ابن ماجه، ج ۱، ص۴، ح ۱۲۱.
۱۰. همان.
۱۱. ذهبی، رساله طرق حدیث من کنت مولاه فعلی مولاه، ص۱۱.
۱۲. البدایة و النهایة، ج ۵، ص۲۱۴.
۱۳. الکافی، ج ۱، ص۲۸۷، ح۱؛ تهذیب الاحکام، ج ۳، ص۱۴۴، ح ۳۱۷.
۱۴. نگاه کنید:‌ الغدیر، علامه امینی؛ علی ضفاف الغدیر، سید عبدالعزیز طباطبایی؛ دانشنامه امیرالمؤمنین(ع)، ج ۲، ص۱۳۷ ـ ۳۷۹.
۱۵. آل عمران، آیه ۱۰۳.
۱۶. نهج‌البلاغه، خطبه ۳.
۱۷. نهج‌البلاغه، خطبه ۳۷.
۱۸. نهج‌البلاغه، خطبه ۲۴۰.
۱۹. ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱، ص۳۰۷.
۲۰. تفسیر الفخر الرازی، ج ۱، ص۲۰۵.

                                     امتداد پیمان مستحکم غدیر تا عصر ظهور

اکنون جهان اسلام در آستانه بزرگترین عید خود قرار دارد. عید بزرگ غدیر دارای تاریخی به بلندای اسلام است از سال دهم هجرت تا کنون بزرگداشت این عید بزرگ برگزار می گردد. در آن سال پیامبر اسلام بعد از انجام مراسم حج در یک گنگره عمومی در مکانی به نام غدیر خم ولایت و امامت حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام و یازده امام بعد از او را به طور رسمی اعلام کردند. پیش از آن نیز بارها و بارها در زمان های گوناگون این موضوع توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم ) اعلام شده بود. اما این مرتبه این اعلان به طور عمومی و بر اساس وحی الهی صورت گرفت . جمعیتی بیش از صدو بیست هزار نفر همراه پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم ) در این مراسم حضور داشتند.
پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم ) در این مراسم سخنان مفصلی ایراد فرمودند که به خطبه غدیر معروف است . ایشان در اوج سخنان خود فرمودند : هرکس من صاحب اختیار او هستم ; این علی صاحب اختیار اوست و او علی بن ابی طالب برادر و جانشین من است و ولایت اواز جانب خداوند عز و جل است که بر من نازل شده است .
از آنجایی که بیعت گرفتن از این جمعیت انبوه به صورت فرد فرد امکان پذیر نبود پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم ) در اواخر سخنان خود فرمودند :
« ای مردم چون جمعیت شما بیش از آن است که به دست من در زمان واحد بیعت کنید. پس همگی این سخن را که من می گویم به قصد بیعت تکرار کنید و بگویید : ما فرمان تو از جانب خداوند را ـ که در باره علی بن ابیطالب و امامان از فرزندانش به ما رساندی ـ اطاعت می کنیم … عهد و پیمان در این باره برای آنان از ما ـ از قلب ها و جان ها و زبان ها و ضمایر و دستانمان ـ گرفته شد. هر کس توانست با دستش وگرنه با زبانش به آن اقرار نماید. »
نکته بسیار قابل توجه این است کهپیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم ) می خواستند مفاد پیمانی که در این مراسم اتخاذ گردید در طول تاریخ باقی بماند. بنابراین فرمودند من آنچه را مامور ابلاغش بودم ابلاغ کردم تا اینکه حجتی باشد بر کسانی که در اینجا حضور دارند و همچنین بر افرادی که در اینجا حضور ندارند. به دنیا آمده اند یا نیامده اند. پس حاضران به غایبان و پدران به فرزندان تاروز قیامت این پیام را برسانند.
آنچه پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم ) فرمودند نشان می دهد که به راستی ما نیز مخاطب پیمان و بیعت روز غدیر هستیم . بنابراین ماجرای غدیر از یک حادثه فقط تاریخی خارج می شود و از پویایی و حیات برخوردار می گردد. به عبارت دیگر; نباید به آنچه در روز غدیر در سال دهم هجرت اتفاق افتاد به عنوان یک حادثه فقط تاریخی نگریست . حوادث تاریخی که از پویایی برخوردار نیستند و در زمان گذشته پایان می پذیرند هیچگونه تعهدی برای ما ساکنان زمان حاضر ایجاد نمی کنند. آنچه بر اقوام قبل از تاریخ گذشته است و امروزه آثار آنها در مباحث دیرینه شناسی مورد بحث قرار می گیرد نقش جدی در زندگی انسان معاصر ایفا نمی کند و فقط به عنوان بخشی از تاریخ مورد بحث قرار می گیرد. اما در موضوع غدیر پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم ) تاکید می فرمایند که فرقی نمی کند که مخاطبان غدیر به دنیا آمده باشند یا هنوز پا در این جهان نگذاشته باشند.
اکنون این سوال مهم مطرح می گردد که ما مسلمانان عصر حاضر چگونه باید پیمان غدیر را اجرا کنیم
به عنوان افرادی که در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم ) هنوز به دنیا نیامده بودیم ; اما اکنون که در این جهان حضور داریم باید با چه کسی بیعت نمائیم
اینجاست که راز پویایی غدیر آشکار می شود. پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم ) در روز غدیر بخشی از سخنان خود را به امام عصر علیه السلام اختصاص دادند. ایشان فرمودند :
« بدانید که آخرین امامان مهدی قائم از ماست . اوست که پیشینیان به او بشارت داده اند. اوست که به عنوان حجت باقی می ماند. و بعد از او حجتی نیست . هیچ حقی نیست مگراینکه همراه او ست و و هیچ نوری نیست مگر در نزد مهدی . او ولی خدا در زمین است و حکم کننده در بین بندگان خدا است . و امین خداوند در امور اشکار و پنهان می باشد. »
پس ما که به مضامین سخنان پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم ) معتقد هستیم اگر می خواهیم بیعت غدیر را تکرار کنیم باید دست خود را برای بیعت با امام زمان علیه السلام بگشاییم . نکته جالب اینجاست که شیعیان در دعای عهد هر روز بیعت خود با امام زمان را تجدید می کنند. در این دعا که خواندن آن بعد از نماز صبح سفارش شده است . اعلام می کنیم خدایا من امروز و هر روز عهد عقد وبیعت خود را با امام زمان علیه السلام تجدید می کنم .
بدیهی است بیعت کردن با امام زمان علیه السلام به این معنی است که در انتخاب های خود آن چیزی را انتخاب کنیم که باعث خشنودی ایشان شود و آنچه را موجب نارضایتی ایشان می شود ترک کنیم . بدانیم تنها نیستیم و او را پناه گاه خود بدانیم . و مطمئن باشیم که او از پدرمان به ما مهربانتر است . او را به یاد داشته باشیم و بدانیم که غیبت ایشان به معنی عدم حضور شان نیست . رفتار ما را می بینند و سخنان ما را می شنوند و برای حل مشکلاتمان می توانیم به او توسل کنیم .
اگر می خواهیم بیعت غدیر را تکرار کنیم باید دست خود را برای بیعت با امام زمان علیه السلام بگشاییم
بدیهی است بیعت کردن با امام زمان علیه السلام به این معنی است که در انتخاب های خود آن چیزی را انتخاب کنیم که باعث خشنودی ایشان شود و آنچه را موجب نارضایتی ایشان می شود ترک گوئیم
هیچ نوری نیست مگر در نزد مهدی ; او ولی خدا در زمین است و حکم کننده در بین بندگان خدا است و امین خداوند در امور آشکار و پنهان می باشد

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی